Palavra comum, unha proposta tribalista
«Na primeira lúa nova do ano naceu a revista Palavra comum, un novo espazo para a divulgación cultural. Trátase dunha revista dixital que pretende albergar unha selección de colaboracións artísticas inéditas e promover un convivio que favoreza a reflexión sobre a cultura. Os promotores do proxecto fornecemos o apoio técnico para a publicación e tentamos organizar os contidos de modo que se mostren en certa harmonía. Os temas, aínda que fundamentalmente artísticos, pretenden abrirse para ámbitos próximos como a historia, a crítica, e mesmo a outros máis amplos como o coñecemento tradicional, a ecoloxía ou a xestión xeral dos recursos do país. Todo isto coa intención declarada de conectarmos asuntos que na realidade teñen máis relacións do que habitualmente se pensa.
Os colaboradores de Palavra comum – Artes e letras da lua nova non pretenden erguer unha nova bandeira. Pasan a colaborar porque foron convidados e gustaron do proxecto, asumindo como única esixencia forneceren aquilo que a súa mao e o seu corazón quixeron escribir, gravar, pintar ou fotografar. Veredes que non existe entre eles unha única ideoloxía, nin lingüística, nin política, nin artística. Son persoas que aceitaron a idea de acudir a esta feira protagonizada pola troca de ideas.
Non existe calquera proxecto económico detrás. A revista, como é evidente, implica algúns gastos, os imprescindíbeis, e unha dedicación que ninguén agarda ver compensada economicamente. Nunha época en que escasea de tal modo o diñeiro en Algueirada percibimos se cadra mellor que o retorno económico non é necesariamente o incentivo maior. Pertencemos a unha cultura milenaria que por cinco séculos resiste a aniquilación, e deste feito tiramos leccións sobre a importancia do esforzo colectivo.
Somos conscientes de que esta nosa actitude non é nova, senón o noso modo persoal de recoller o testemuño galeguista e manter esa chama acesa sen a cal, sabemos ben, pasariamos un frío que non estamos dispostos a tolerar. Somos moitas hoxe, estamos certos, as persoas que desexamos partillar proxectos abranxentes, cultos e populares á vez, que nos permitan superar os fantasmas, ás veces dolorosamente familiares, propios de épocas con outras necesidades e consecuencia de pasadas decisións. É firme a nosa vontade de valorizar o noso no ámbito dunha nova irmandade, estudando o que de positivo poda haber en calquera proposta sincera en que a Galiza estiver no centro. Porque sen coñecermos o centro, dificilmente poderemos relacionarnos cunha periferia que hoxe entendemos global.
Esta é a nosa perspectiva cultural, e tamén unha proposta para axudar a construír un mundo que hai tempo levamos nos nosos corazóns.» {Praza Pública, 21/01/2014 }
Exposición e recital no “Local dipoñible – Almacén cultural”
Revisión 17/12/2013: «O sábado 14 de decembro tivo lugar a primeira actividade dentro do proxecto Local dispoñible, almacén cultural. Case un centenar de persoas puideron desfrutar do recital de poesía dos membros do Grupo Surrealista Galego.
Xoán Abeleira comezou a súa intervención presentando o grupo e rompeu o xeo cun audio no que el mesmo recitaba mentres Alberto Laso acompañaba coa música. Alfredo Ferreiro deu un bo avance do seu novo poemario Teoría das ruínas, aínda inédito e Tati Mancebo agradeceu a Raúl Doval o tempo pasado como docente na Academia Roma, que durante moitos anos estivo neste local. Seguiu François Davo, que repartiu versos manuscritos en tarxetas postais, conseguindo así a intervención do público, Begoña Paz, con poemas que pasaron veloces como raiolas de luz, moi fermosos e pechou Ramiro Torres que recitou poemas do seu libro Esplendor arcano. Despois todas e todos compartimos un viño, conversa e visitamos as salas nas que están expostas as obras de Xacobe Meléndrez, Ada Porto e Inma Doval, fotografía, pintura, gravado e escultura.» {Colectivo Arteu}
Xesús González Gómez: “De agora en adiante, cando se fale de surrealismo na literatura galega falarase con propiedade”
Fin das baduadas: a modo de manifesto que non o é
XGG: «André Breton, como Benjamin Péret, Aragon e outros, mesmo algún Paul Éluard, foi na súa mocidade contaminado polo proxecto mallarmeano do libro total: do Libro. De aí que o surrealismo, aínda que no momento da súa aparición dea as costas ao simbolismo, as súas raíces simbolistas, nunca rompeu, todo o contrario, co pensamento do Libro, cun proxecto do libro total que compromete tamén todo o seu destino comunitario e que o constitúe fundamentalmente nun proxecto comunitario. Porque o Libro de Mallarmé é tamén isto, ou sobre todo isto: o nome da esixencia comunitaria que atravesa, que marca a ferro a literatura moderna, dos románticos alemáns a algúns grupos denominados de vangarda, ante todo o surrealismo, a pasar precisamente por Mallarmé.
O surrealismo é, xa que logo, unha esixencia comunitaria, como ben percibiu Jules Monnerot en La poésie
moderne et le sacré. (Non imos enguedellarnos, mais, talvez, esa esixencia comunitaria –nada a ver co comunitarismo– do surrealismo estea atravesada, ou alicerzada, no Contrato social roussoniano). Como esixencia comunitaria é tamén, sempre falamos do surrealismo, unha esixencia poética: a poética da existencia, que é a poética última e verdadeira do surrealismo. Estas esixencias, comunitaria e poética, conducen a que, aínda que diferentes entre si, os poemas, os textos surrealistas gocen dunhas constantes (constantes que chegan a dominalos?). Constantes, que non tópicos, tanto no sentido retórico como no cotián. Constantes que, dunha ou outra maneira, se manifestan nos poemas dos poetas surrealistas1. Isto pode comprobalo doadamente un lector interesado folleando con certa atención calquera antoloxía de poesía surrealista, francesa ou non.
Nós, neste artiguiño a modo de manifesto que non o é, non imos facer tal cousa. Si algo semellante, con dous poetas surrealistas e galegos, con dous libros de poemas surrealistas: Versos Fatídicos (1994-2010), de Alfredo Ferreiro (Edicións Positivas, 2011), e Esplendor arcano, de Ramiro Torres (Edición do autor, 2012)).
Versos fatídicos e Esplendor arcano son dous poemarios ben diferentes entre si, aínda que estean atravesados (alicerzados) por unha mesma poética literaria e –avanzámolo – pola esixencia poética surrealista: a poética da existencia. Afirmamos que son dous poemarios diferentes entre si, o que, a pesar do que levamos dito e afirmado, é certo. Aínda que teñan temas comúns, visados, en certa maneira, desde unha mesma óptica, mais, por exemplo, a evidencia irónica está máis presente en Ferreiro que en Torres. Ou, por exemplo, a presenza da morte –a contrario– é máis nítida en Torres que en Ferreiro. Neste último a morte, máis por ausencia que por presenza, inscríbese na continuidade das metamorfoses surreais. Torres, pola súa parte, procura un equilibrio entre o enigma que é a morte e as liñas de forza que son amor, liberdade e poesía. Etcétera.
Non imos continuar –talvez outro día– desvelando diferenzas entre os dous poemarios (diferenzas, maticemos, non xerárquicas), xa que o que nos trouxo aquí foron precisamente as coincidencias profundas entre un e outro libro, entre un e outro poeta.
Cando o lector, un lector, inicia a lectura destes dous poemarios, Versos fatídicos co poema ‘Visión do médium’ Esplendor arcano con ‘Amor esplendendo no…’, e continúa, o primeiro que percibe é a fonda implicación en ambos poetas do eu. Tanto do eu persoal como do eu poético, que chegan a se confundiren, a se fundiren. E tanto nun como noutro poeta, nun como noutro libro, aínda que non estea fondamente atento, o lector percibirá fortemente, mesmo como se se producise un choque físico entre a vista e o papel, entre a vista e as letras, a aparición dunha nova persoa poética: a primeira do plural.
O nós non maiestático, senón o nós comunitario. Na páxina 23, en Esplendor arcano
Somos espuma de
uma idade vindoura,
afastando-nos do medível,
abstraídos perseguidores
de uma língua arrincada
aos sentidos, aquecendo-se
na contraluz do universo à
espera do seu percurso
enigmático dentro de nós.
Inmediatamente, na páxina 18, en Versos fatídicos:
Figura do tempo
Camiñamos
para unha especie de esencia
continuamente. Somos,
errantes na planicie,
vítimas do vento astral.
Na demora da vida
devoramos o traxe salgado da alma.
Só entón permanecemos fieis
á esfera celeste.
Escravos do sopro que nos arrastra.
A noite é un niño invertido.
Presentimos o tempo
no puro ritmo do latexo.
Resucita unha estrela
cando o sol
no péndulo se enforca.
Se o lector le con atención os dous libros, axiña percibirá, malia as diferenzas entre un e outro poeta –diferenzas de son, de ton, de ritmo, se se quere; mais diferenzas debidas sobre todo á forte voz persoal de cada un dos poetas, de Torres como de Ferreiro–, unha corrente subterránea, que aflora no conxunto de cada un dos poemarios: a esixencia comunitario-poética do surrealismo. Por que, por fin!, estamos perante dous libros de poemas surrealistas, perante dous poetas surrealistas, os primeiros –xa non os únicos– da literatura galega, da poesía galega. O surrealismo en Galicia, até hoxe mesmo, era unha influencia retórica (tanto en pintores como en poetas), ben ou mal peneirada, segundo o poeta ou o pintor; mesmo en algún poeta chegou a ser unha influencia poética-ideolóxica, mais sen chegar ao final, é dicir, sen asumir as esixencias comunitarias, éticas, políticas, poéticas do surrealismo.
Hoxe podemos dicir que o surrealismo xa existe na poesía galega mercé a dous poetas: Alfredo Ferreiro e Ramiro Torres, e a dous libros: Versos fatídicos e Esplendor arcano. Poetas surrealistas non só porque se reclamen do surrealismo, porque fagan poemas surrealistas, porque se ateñan ás esixencias do surrealismo, senón porque mediante unha dupla modalidade da consciencia –ver Signe ascendent, de André Breton– , poética e prosaica, son quen de disipar a ambigüidade que pesa a noción de surreal.
O termo, malia a quen lle pese, non designa unha realidade ontolóxica diferente. O surreal non é o sobrenatural. O surreal, ontoloxicamente, non é outra cousa que o real, mais fenomenoloxicamente transfigurado por esa especie de superconsciencia que só a poesía é quen de darnos. É entón, como nos demostran estes dous poetas, estes dous poemarios, que o mundo aparece con ese rostro conmovedor, exaltante, convulsivo que responde soamente ao desexo dos que o habitan.
O home, en tanto que animal e como o animal, procura o equilibrio mediante a redución das tensións; como espírito, pola contra, procura o desequilibrio, de aí esa necesidade de intensidade, de risco e de drama, de tensión e de paixón en que se sitúa o camiño a cuxo final, quizais, podería cambiarse a vida. Polo que sei, polo que vento, novos poetas surrealistas están a aparecer: é un gran día para todos nós.
Acabáronse as baduadas, de agora en adiante, cando se fale de surrealismo en Galicia, na literatura galega falarase con propiedade, que se di popularmente, sen necesidade de contarmos historias non verdadeiras e de inventarmos o que nunca existira até hoxe.» {Publicado en Fin das baduadas: a modo de manifesto que non o é – Praza Pública}
Das críticas vas á boa crítica
Con demasiada frecuencia escóitanse críticas persistentes sobre varios sectores do sistema literario, como se quen falase descubrise un mal conxénito, unha pesada cruz coa que a súa sensíbel mente ou o seu sufrido talento tivesen que cargar desde a orixe dun seu magmático patriotismo. “Neste país só hai cinco verdadeiros poetas, como moito”, teño ouvido de veteranas plumas; “Os premios literarios están amañados, pois non pode ser que gañen sempre aquelas que gañan”, teño escoitado xa nin sei se en soños ou entre murmurios de última hora; “As editoras publican sempre os mesmos” ou “As institucións pagan as viaxes aos de sempre”, e afirmacións deste teor aparecen e desaparecen continuamente como aquelas variedades de nubes que estudamos na primaria, e que mostran a insatisfacción permanente daqueles que non toleran a sombra cando outros apañan un sol supostamente cegador.
Evidentemente, a crítica literaria non se salva da queima que promoven estas sulfúricas linguas: “Os críticos sempre eloxian as obras dos amigos”, ou “De min falou mal porque non me trata, e con alguén ten que xustificar a cota de críticas negativas do ano”, por exemplo. Non é fácil, como xa teño defendido, escribir libros nunha lingua con tan poucos lectores, vender libros en tan exiguo mercado e facer crítica sen medios de suficiente divulgación. Estamos a falar, amigos e amigas, de traballos que esixen unha entrega tamaña e que logo non dispoñen de boa pista para despegar. E mentres tanto esforzámonos, algúns que moito menos fornecen botan a lingua a pacer e sen contemplacións desprezan traballos que eles propios non son quen de facer nin dispondo de varias reencarnacións.
No entanto, temos que recoñecer que en ocasións os argumentos á hora de valorarmos as obras non son da altura que se require. Os parámetros deberían ser técnicos, e non basearse fundamentalmente en criterios de gusto persoal, ideoloxía, suposta caducidade dos xéneros ou irrenunciábel modernidade. Si é certo que estas cuestións poden aparecer nunha argumentación, mais debería ser, creo eu, en segundo plano e xustificando estratexias de maior calado que os meros caprichos do crítico. Porque se non non existirá un criterio digno de tal nome, e nada salvo o criterio propio constitúe a xustificación dunha crítica literaria. Ao mesmo tempo, por exemplo, pouco ou nada se valora a lingua literaria, e discursos por veces ben pobres, quer por falta de matices quer por apoiarse demasiado en referencias castelás, chegan a coroarse con premios que, nacendo para normalizar, converten en habitual unha temeraria desviación cultural.
Para finalizar, vouvos pór un exemplo do que é ter criterio, se me permitides a vaidade de contar unha anécdota da casa. Recentemente G. F., de doce anos, leu esta obra por prescrición docente: Chamádeme Simbad, de Francisco Castro. Despois de terlle dedicado á lectura tan só unha tarde, a súa concisa valoración foi a seguinte: “Gustoume moito, moito. Porque habendo tan poucos personaxes como hai, e tan poucos escenarios, mantivo a acción dunha maneira que non era capaz de parar de ler, nin sequera para ir ao baño. E iso paréceme un mérito moi grande”. Como vedes, aquí hai criterio, pois este lector sabe moi ben que as súas preferencias tenden á variedade de personaxes e escenarios; e ademais hai fundamentación técnica, pois explica claramente en que consiste a fórmula do autor e que tipo de éxito logra con esas ferramentas narrativas.
{Publicado en Praza Pública}
Erotismo e lectura
Lembro con ardente emoción as aulas de literatura española do instituto. Con quince anos e unha admiración pola beleza feminina que levaba tempo desatada, tocoume en sorte ter como profesora de literatura española unha adorábel poetisa sudamericana. Era loira, o que supuña un plus desde as máis temperás fantasías, posuía uns labios moi sensuais e o que o seu desenfado docente lle indicaba era sentar sobre a súa mesa colocando os pés na dos alumnos da fileira de diante. O panorama era do máis inspirador: unha loira subida nunha mesa a falarnos de estética literaria encanto nos mostraba unhas medias con motivos florais axustadas sobre unhas coxas redondas, maduras e experimentadas. É escusado contar que aquel ano logrei un sobresaliente en todas as avaliacións, e que nunca me vin máis incentivado para preparar exames con voluntarias lecturas extra. Entendo que naquel curso naceu en min unha duradoira afección pola literatura, que se mantén firme como poucas desde hai trinta anos.
Nunha ocasión explicounos a diferenza entre pornografía e erotismo. Na pornografía, argumentaba ela, o sexo é explícito e móstrase abertamente, encanto no erotismo a excitación sexual é provocada pola suxestión. E poñía como exemplo o final dunha novela en que os amantes, despois dunha triste separación, se reencontraban nas rúas de París; o galán, antes de pechar a porta e correr as cortinas do coche, daba a seguinte indicación ao cocheiro: “Por favor, non pare de conducir pola cidade até que o avise”. Agora vexo, teoricamente, a escena en toda a súa profundidade: a tracción animal fóra e a atracción animal, non menos poderosa, dentro da carruaxe.
Un xogo erótico con algunhas diferenzas é o que propón Clayton Cubitt nun traballo intitulado Hysterical literature: “O proxecto, que esperta opinións ben encontradas, consiste en gravar a mulleres lendo un fragmento dun libro mentres na entreperna teñen un vibrador, escena que non se mostra no plano. As protagonistas len ata que xa non poden aturar máis a tensión sexual. Segundo Cubitt, o que lle interesa é “a batalla do individuo entre mente e corpo. Ademais estou interesado en como as culturas trazan unha liña divisoria entre o aceptable e o prohibido” (cfr. Letra en obras). A proposta consiste, ao meu ver, no contraste entre unha situación tan pública como a lectura e a experiencia dun orgasmo que acontece á vista de todos; nun segundo plano funciona, ademais, a dúbida de se a experiencia sexual é simulada ou se realmente existe un aparello oculto de probada eficacia. De calquera modo, teño para min que o autor é ben consciente de que non provoca indiferenza, e que esta desinhibición é se cadra proveitosa nesta nosa sociedade aínda lastrada por unha moralidade católica que estigmatiza o pracer sexual. Non menos interesante resultan, por outra parte, as parodias que están a xurdir. {Publicado en Praza Pública}